Động lực nội tại và động lực ngoại lai: đâu là chìa khóa thành công bền vững?

Ít ai để ý rằng “động lực” – nội tại và ngoại lai – chính là yếu tố duy trì bền lâu những nỗ lực ban đầu, mà khi nói đến thành công, ai cũng nghĩ đến tài năng, ý chí hoặc may mắn. Vậy giữa động lực nội tại và động lực ngoại lai – đâu mới là chìa khóa dẫn tới thành công bền vững? Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu tường tận từng dạng động lực, điểm mạnh – điểm yếu, và cách sử dụng hiệu quả nhất cho chính mình hoặc cho con em bạn!

1. Động lực nội tại và động lực ngoại lai là gì?

Định nghĩa động lực nội tại

Động lực nội tại là sự thúc đẩy xuất phát từ chính bản thân mỗi người – niềm yêu thích, đam mê, sự tò mò tự nhiên. Như khi một học sinh học vẽ vì yêu nghệ thuật, hoặc một nhân viên làm việc vì cảm thấy công việc mang ý nghĩa. Tổ chức Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA) nhấn mạnh động lực nội tại thường liên kết chặt với niềm vui trong quá trình lao động, không phụ thuộc phần thưởng bên ngoài.

Định nghĩa động lực ngoại lai

Ngược lại, động lực ngoại lai là sự thúc đẩy đến từ thế giới bên ngoài – phần thưởng vật chất, sự công nhận, điểm số, tiền thưởng hoặc sức mạnh của hình phạt. Ví dụ: trẻ làm bài tập chăm chỉ để được thưởng món quà, hay nhân viên cố gắng để đạt KPI và nhận thưởng cuối năm.

2. Lợi ích & Hạn chế của động lực nội tại

Lợi ích của động lực nội tại

Điểm nổi bật nhất của động lực nội tại là sự bền vững. Một nghiên cứu đăng tải trên ScienceDirect chỉ ra: cá nhân có động lực nội tại thường duy trì hành vi tốt hơn, ít cần giám sát và có xu hướng sáng tạo. Họ học vì yêu thích, thử thách bản thân thay vì chỉ “làm cho xong”.

• Duy trì thói quen học tập, làm việc lâu dài mà không cần phần thưởng tức thì.
• Khơi dậy sáng tạo, tự giác, khả năng tự giải quyết vấn đề.
• Tạo cảm giác hạnh phúc và viên mãn.

Những hạn chế cần lưu ý

Tuy nhiên, động lực nội tại khó hình thành khi thiếu trải nghiệm tích cực hoặc trong môi trường gò bó. Không phải lúc nào đam mê cũng xuất hiện ngay – đôi lúc cần động lực ngoại lai để bắt đầu trước khi yêu thích thực sự phát triển.

3. Thế mạnh & điểm yếu của động lực ngoại lai

Thế mạnh của động lực ngoại lai

Động lực ngoại lai cực kỳ hữu ích trong việc thúc đẩy hành động ngắn hạn. Đặc biệt hiệu quả khi cá nhân chán nản hoặc chưa có niềm đam mê với nhiệm vụ. Phần thưởng, ghi nhận, thậm chí kỷ luật có thể phá vỡ sự trì hoãn và tạo đà khởi đầu mạnh mẽ.

• Giúp bắt đầu những công việc không hấp dẫn hoặc khó khăn.
• Làm rõ kỳ vọng, mục tiêu trong doanh nghiệp, trường học.
• Khích lệ với những ai đang thiếu hụt cảm xúc tích cực với công việc.

Điểm yếu của động lực ngoại lai

Tuy nhiên, nếu lạm dụng phần thưởng, động lực ngoại lai sẽ làm mất dần hứng thú thật sự. Khi phần thưởng biến mất hoặc giảm giá trị, hiệu quả cũng suy yếu (“làm để được thưởng” chứ không còn hứng thú với chính nội dung công việc). Trong môi trường học tập, điều này dễ dẫn đến tình trạng học sinh chỉ học vì điểm số, không nuôi dưỡng được yêu thích thực sự.

4. Cách cân bằng động lực nội tại và động lực ngoại lai để đạt thành công bền vững

Ứng dụng thực tế trong học tập

Trong giáo dục, áp dụng động lực nội tại và động lực ngoại lai đúng cách sẽ giúp học sinh phát triển toàn diện. Những phần thưởng nhỏ hoặc lời khen (ngoại lai) giúp duy trì sự hứng khởi ban đầu, sau đó giáo viên và cha mẹ nên dẫn dắt con khám phá ra ý nghĩa, niềm vui, sự thách thức của mỗi môn học (nội tại).

• Ví dụ: Giai đoạn đầu, giáo viên có thể đưa ra phần thưởng cho việc hoàn thành bài tập, sau đó chuyển dần sang khen ngợi sự tiến bộ nội tại.
• Khơi gợi sự tò mò, cho phép học sinh lựa chọn chủ đề yêu thích, dự án cá nhân để phát triển động lực nội tại.

Ứng dụng thực tế trong doanh nghiệp và phát triển bản thân

Các doanh nghiệp hiện đại khuyến khích vừa thưởng vật chất (lương, thưởng, công nhận) vừa tạo điều kiện để cá nhân phát huy sở trường, đóng góp ý tưởng. Theo khảo sát của Forbes, những nhân viên vừa có động lực nội tại, vừa được thừa nhận xứng đáng sẽ có hiệu quả công việc cao hơn 16% so với nhóm chỉ nhận phần thưởng ngoại lai.

• Thiết lập lộ trình thăng tiến rõ ràng, kết hợp với trao quyền tự chủ.
• Khuyến khích nhân viên tự chọn dự án phù hợp sở thích, kỹ năng – xây nền động lực nội tại.

5. Làm sao nuôi dưỡng động lực nội tại ở bản thân và con trẻ?

Nhận biết và nuôi dưỡng sở thích tự nhiên

Hãy thường xuyên thử nghiệm nhiều hoạt động, ghi nhận phản hồi tích cực từ con hoặc bản thân. Đừng ép buộc sở thích theo kỳ vọng xã hội. Động lực nội tại sẽ phát triển mạnh nếu được nhen nhóm từ những trải nghiệm tự nhiên, tích cực. Tham khảo thêm chuyên mục dạy con để biết nhiều mẹo thực tiễn.

Chủ động đặt mục tiêu cá nhân, tạo thử thách vừa sức

Mục tiêu do chính mình chọn lựa và theo đuổi sẽ trở thành động lực cực mạnh, đặc biệt nếu mục tiêu đó có tính ý nghĩa và vừa tầm thử thách. Các chuyên gia tâm lý khuyến nghị nên chia nhỏ mục tiêu lớn thành cột mốc nhỏ giúp duy trì cảm giác thành tựu đều đặn. Xem thêm về chủ đề này trong tâm lý phát triển.

6. Những ví dụ thực tế để phân biệt và ứng dụng động lực

Ví dụ về học sinh

– Khi học sinh chăm chỉ học Toán để đạt điểm cao và được bố mẹ thưởng điện thoại, đây là động lực ngoại lai. Nhưng nếu học để bản thân hiểu sâu, khám phá sự thú vị của con số, thì đó là động lực nội tại.
– Một số bạn nhỏ ham đọc sách vì yêu thích thế giới trong truyện tranh, đây là động lực nội tại. Nhưng đọc chỉ để hoàn thành danh sách thầy cô giao, là ngoại lai.

Ví dụ thực tế tại nơi làm việc

Một nhân viên nhận thêm phần thưởng khi làm tăng doanh số là động lực ngoại lai. Nhưng niềm tự hào khi thấy sản phẩm mình phục vụ hữu ích cho khách hàng, hoặc góp phần thay đổi tích cực cho xã hội, đó chính là động lực nội tại. Nhiều doanh nghiệp đổi mới đã tăng tỷ lệ giữ chân nhân viên đến 21% nhờ kết hợp hai dạng động lực (theo Gallup, 2023).

7. Kết nối nguồn động lực với sự phát triển toàn diện

Lợi ích khi hài hòa động lực nội tại và động lực ngoại lai

Sự kết hợp thông minh giữa động lực nội tại và động lực ngoại lai sẽ giúp bạn tiến nhanh trong ngắn hạn và duy trì bền vững về lâu dài. Học sinh sẽ học không chỉ để đạt thành tích mà còn vì niềm đam mê. Người đi làm sẽ không chỉ hoàn thành KPI mà còn tìm thấy giá trị sâu xa, gắn bó hơn với tổ chức.

Nâng cao sức khỏe tinh thần và hiệu quả sống

Động lực nội tại giúp điều tiết cảm xúc tích cực, phát triển sự tự tin, giảm bớt căng thẳng và áp lực thành tích. Khi cảm thấy mỗi nỗ lực là vì ý nghĩa cá nhân, con người sẽ luôn chủ động và hạnh phúc hơn. Đọc thêm các kỹ năng sống tại chuyên mục kiến thức.

Giải đáp thắc mắc thường gặp về động lực nội tại và động lực ngoại lai

1. Làm sao phát triển động lực nội tại ở trẻ nhỏ?

Hãy để trẻ tự chọn hoạt động, khuyến khích sự tò mò và khen ngợi quá trình chứ không chỉ thành quả. Tránh lạm dụng phần thưởng vật chất quá mức.

2. Động lực ngoại lai có phải lúc nào cũng xấu?

Không. Động lực ngoại lai hiệu quả nhất khi dùng để tạo “bước khởi đầu” hoặc giúp duy trì nề nếp, nhất là khi động lực nội tại chưa hình thành.

3. Làm thế nào để cân bằng động lực nội tại và ngoại lai tại nơi làm việc?

Kết hợp thưởng, công nhận kết quả với trao quyền tự chủ, tạo điều kiện phát triển cá nhân và tích cực lắng nghe đóng góp của nhân viên.

4. Động lực nội tại hay ngoại lai tốt hơn cho học sinh?

Cả hai đều cần thiết, tuy nhiên về lâu dài nên chuyển dần sang nuôi dưỡng động lực nội tại để học sinh phát triển toàn diện và bền vững.

5. Nguồn nào có thể giúp tôi hiểu sâu hơn về chủ đề động lực?

Bạn nên đọc các bài nghiên cứu khoa học từ PubMed hoặc APA, ngoài ra hãy theo dõi Trang chủ Novateen để cập nhật kiến thức mới nhất.