10 thay đổi cảm xúc ở học sinh tuổi dậy thì và cách cha mẹ nên ứng phó
Tuổi dậy thì là giai đoạn bản lề ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống tâm lý, cảm xúc của trẻ vị thành niên. Hiểu rõ học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc sẽ giúp cha mẹ không chỉ đồng hành, mà còn là điểm tựa cho con bước qua giai đoạn nhiều thử thách này.
1. Học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc: Khái niệm và nguyên nhân
1.1 Tuổi dậy thì là gì?
Dậy thì là quá trình phát triển tự nhiên cả về thể chất lẫn tâm lý, thường bắt đầu từ 10-14 tuổi ở nữ và 12-16 tuổi ở nam (theo WHO). Đây là lúc các hormone sinh dục tăng mạnh, ảnh hưởng rõ rệt đến cảm xúc, nhận thức và hành vi học sinh.
1.2 Vì sao cảm xúc biến đổi dữ dội ở tuổi dậy thì?
Sự thay đổi hormone, áp lực học tập, các mối quan hệ xã hội và mong muốn khẳng định bản thân là nguyên nhân thúc đẩy cảm xúc lên xuống thất thường ở học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc. Từng nghiên cứu cho thấy gần 70% thanh thiếu niên từng đối mặt những cảm xúc tiêu cực như lo lắng, tức giận (Theo UNICEF Việt Nam 2022).
2. 10 thay đổi cảm xúc phổ biến nhất ở học sinh tuổi dậy thì
2.1 Dễ cáu gắt, nóng nảy
Lượng hormone biến động dẫn đến tâm trạng thay đổi nhanh chóng. Học sinh ở tuổi này dễ phản ứng thái quá trước lời nói, hành động của cha mẹ, thầy cô.
2.2 Tự ti và so sánh bản thân
Học sinh tuổi dậy thì thường soi xét ngoại hình, thành tích học tập của bản thân và so với bạn bè. Điều này dễ gây ra mặc cảm, thu mình nếu không nhận được sự động viên kịp thời.
2.3 Cô đơn và khát khao được lắng nghe
Nhiều em dù có bạn bè, gia đình nhưng vẫn cảm thấy cô đơn. Theo khảo sát của UNICEF, 40% học sinh Việt Nam tuổi dậy thì ít chia sẻ cảm xúc với người lớn.
2.4 Dễ bị tổn thương tâm lý
Một lời nói vô tình từ giáo viên, bạn bè hoặc cha mẹ cũng khiến các em suy nghĩ tiêu cực, tạo ra rào cản tâm lý kéo dài.
2.5 Nhu cầu độc lập, thể hiện cái tôi mạnh mẽ
Học sinh phát triển mong muốn được quyết định, tự lập trong việc học tập hay giao tiếp xã hội. Sự kiểm soát chặt chẽ từ cha mẹ dễ dẫn đến phản kháng.
2.6 Khủng hoảng giá trị bản thân
Đây là thời kỳ các em đặt câu hỏi về mục tiêu sống, năng lực và vị trí của mình trong trường lớp, xã hội.
2.7 Đam mê khám phá, thích thử thách mới
Khao khát trải nghiệm khiến các em tò mò tham gia các hoạt động đôi khi mạo hiểm, dễ xa rời định hướng học tập ban đầu.
2.8 Lo lắng về ngoại hình và sức khỏe
Thay đổi cơ thể khiến học sinh dễ tự ti, đặc biệt với vấn đề cân nặng, chiều cao, làn da,…
2.9 Cảm xúc yêu, thích xuất hiện sớm
Khi hormone thay đổi, các rung động đầu đời thường xuất hiện khiến các em vừa hồi hộp, vừa bối rối.
2.10 Biểu hiện chán nản, mất động lực học tập
Học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc còn thể hiện ở việc dễ mất tập trung, chán nản nếu không nhận được động viên phù hợp từ gia đình, nhà trường. Để đồng hành cùng con tốt hơn, cha mẹ tìm hiểu thêm các phương pháp tại chuyên mục Học tập.
3. Cha mẹ nên ứng phó như thế nào với học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc?
3.1 Luôn lắng nghe thay vì phán xét
Lắng nghe bằng cách tôn trọng chia sẻ của con, không ngắt lời, không áp đặt suy nghĩ. Theo các chuyên gia tâm lý, trẻ dậy thì cần cảm thấy được tin tưởng mới sẵn sàng mở lòng.
3.2 Hướng dẫn con kiểm soát cảm xúc
Cha mẹ nên cùng con luyện những kỹ thuật như thở sâu, viết nhật ký cảm xúc hoặc tham khảo tài liệu tại Tâm lý giúp trẻ tự điều chỉnh tâm trạng.
3.3 Tạo môi trường hỗ trợ, khuyến khích sự tự lập
Giao cho con những nhiệm vụ phù hợp để trẻ rèn kỹ năng tự xử lý tình huống, từ đó hình thành sự tự tin và tránh cảm giác bị kiểm soát.
3.4 Đặt kỳ vọng phù hợp và động viên tích cực
Học sinh tuổi dậy thì cần lời khen đúng lúc, không gây áp lực thành tích. Chia sẻ những thất bại gặp phải sẽ giúp con cảm thấy bình thường hóa khó khăn cuộc sống.
3.5 Chủ động kết nối với thầy cô, chuyên gia tâm lý
Khi nhận thấy dấu hiệu con bị stress, lo âu quá mức, cha mẹ nên chủ động phối hợp với giáo viên hoặc tham vấn chuyên gia (xem thêm tại Kiến thức) để có hướng hỗ trợ chuyên sâu.
4. Những biểu hiện đáng lo ngại ở học sinh tuổi dậy thì cha mẹ không nên chủ quan
4.1 Biểu hiện trầm cảm kéo dài
Nếu con bạn thường xuyên buồn rầu, bi quan về bản thân, mất ngủ, ăn uống thất thường, cần đưa trẻ đi gặp chuyên gia tâm lý.
4.2 Có hành vi tự làm đau bản thân
Đây là biểu hiện rõ ràng nhất cho thấy trẻ mất kiểm soát cảm xúc. Điều này dễ gặp ở học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc giai đoạn này.
4.3 Xa lánh gia đình, bạn bè một cách bất thường
Con ngại giao tiếp, rút lui khỏi các hoạt động yêu thích chứng tỏ con gặp trở ngại tâm lý nghiêm trọng.
4.4 Có ý định tự tử hoặc nói về cái chết
Đây là dấu hiệu nguy hiểm nhất. 100% trường hợp phải can thiệp ngay lập tức bằng sự giúp đỡ của chuyên gia tâm lý.
5. Ví dụ thực tế và bài học dành cho cha mẹ
5.1 Tình huống thực tế
Bé An, 13 tuổi, gần đây cáu gắt, học sa sút, bỏ ăn, giấu diếm chuyện cá nhân. Ban đầu, cha mẹ nghĩ con lười nhác. Nhưng khi chịu khó chia sẻ, cha mẹ bé mới biết con bị áp lực từ một câu nói chê ngoại hình của bạn bè.
5.2 Bài học rút ra
Nếu cha mẹ chỉ chú ý tới bề nổi (học hành, điểm số) mà bỏ qua nội tâm con, sẽ dễ khiến trẻ rơi vào khủng hoảng tâm lý. Thay vào đó, đồng hành, chia sẻ và kiên nhẫn lắng nghe chính là “chìa khóa vàng” để trẻ vượt qua tuổi dậy thì an toàn, mạnh mẽ hơn.
Hãy kiên trì cập nhật kiến thức qua chuyên mục Dạy con hoặc Trang chủ Novateen để có thêm giải pháp thực tiễn cho gia đình mình.
Giải đáp thắc mắc thường gặp về học sinh tuổi dậy thì và sự biến đổi cảm xúc
Học sinh tuổi dậy thì thay đổi cảm xúc bao lâu thì ổn định?
Thường mất 2–4 năm để các em ổn định tâm lý, tùy vào nội lực và sự hỗ trợ của gia đình.
Dấu hiệu cảnh báo trẻ áp lực cảm xúc quá mức là gì?
Dễ buồn, cáu gắt kéo dài, trầm cảm, né tránh giao tiếp là những dấu hiệu nguy hiểm. Cha mẹ cần lưu ý và can thiệp kịp thời.
Làm sao để phân biệt biểu hiện “nổi loạn” bình thường hay đáng lo?
Biểu hiện bất ổn như tự tổn thương, bỏ học hoặc cô lập kéo dài là điều cha mẹ cần đặc biệt quan tâm và tìm kiếm sự trợ giúp chuyên môn.
Tốt hơn là bạn nên hỏi chuyên gia nào khi gặp khó khăn?
Bác sĩ tâm lý, giáo viên chủ nhiệm, chuyên viên tư vấn học đường tại các tổ chức uy tín đều sẵn sàng hỗ trợ cha mẹ và học sinh.
Cha mẹ nên làm gì khi không thể nói chuyện với con?
Kiên trì, thay đổi cách tiếp cận: viết thư, nhắn tin hoặc tìm người mà con tin tưởng để làm cầu nối cũng là giải pháp hiệu quả.
Nếu bạn quan tâm đến các phương pháp nuôi dạy con hoặc mong muốn hiểu sâu hơn về tâm lý lứa tuổi vị thành niên, hãy thường xuyên truy cập chuyên mục Dạy con!
